CHARAKTERYSTYKA POTRZEB I METODY NAUCZANIA JĘZYKA OSÓB NIEWIDOMYCH
W Polsce liczba osób z uszkodzeniem wzroku przekracza 500 tysięcy. Według światowych danych szacuje się, że poważne zaburzenia widzenia występują u 1% populacji, a całkowita liczba osób niewidomych i słabowidzących ulega stałemu zwiększaniu. Wynika to z wielu powodów. Jednym z nich są starzejące się społeczeństwa i niepełnosprawność wzrokowa związana z wiekiem. Inna przyczyna związana jest z postępem medycyny, która, ratując życie, nie potrafi wyeliminować wszystkich skutków chorób, wypadków, itp.
Istnieje wiele terminów określających osobę, u której występują poważne problemy z widzeniem: osoba niewidoma, ociemniała, słabowidząca, osoba z dysfunkcją wzroku, z niepełnosprawnością wzrokową, itp. Warto wiedzieć, że pojęcia: osoba niewidoma i osoba słabowidząca stosuje się dla określenia dwóch różnych grup, które łączy jedynie problem związany z widzeniem.
Pierwszą grupę stanowią osoby niewidome, które są pozbawione całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji optycznych, płynących ze świata zewnętrznego. U osób niewidomych analizator wzroku nie funkcjonuje zupełnie albo z tak dużymi zaburzeniami, że nie ma praktycznego zastosowania w poznawaniu świata i w orientacji w otoczeniu, a poznawanie rzeczywistości ma głównie charakter dotykowo–słuchowy W grupie tej można wyróżnić osoby niewidome, które potrafią wyłącznie rozróżniać dzień i noc lub zapalone światło wieczorem w pomieszczeniu. W takim wypadku używa się określenia osoba niewidoma z poczuciem światła.
Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest ktoś, u kogo stwierdza się ostrość wzroku wynoszącą najwyżej 0,1 pełnej ostrości wzroku lub ktoś, u kogo pole widzenia, niezależnie od ostrości wzroku, wynosi nie więcej niż 30 stopni (podczas gdy pełne pole widzenia wynosi około 180 stopni).
Warto wiedzieć o rozróżnianiu pomiędzy pojęciami: człowiek niewidomy a człowiek ociemniały. Człowiekiem niewidomym jest każdy, kto nie widzi od urodzenia lub stracił wzrok przed 5. rokiem życia, zaś ociemniałą jest osoba, która straciła wzrok po 5. roku życia i pamięta obrazy wzrokowe.
Przyjmuje się, że aż 80% informacji, docierających ze świata zewnętrznego, jest odbierane przez człowieka za pomocą analizatora wzrokowego. Wzrok pełni zasadniczą rolę w poznawaniu rzeczywistości, zjawisk i przedmiotów. Jest wykorzystywany w codziennym życiu, w działalności praktycznej: od czynności samoobsługowych, związanych z toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, po czynności związane z nauką i pracą, np. czytanie, pisanie, itp. Zmysł wzroku ma zdolność odbierania bodźców świetlnych z odległości, niezależnie od naszej woli, dlatego trudno jest przecenić rolę, jaką pełni w orientacji przestrzennej i lokomocji. Dzięki niemu obiekty są lokalizowane, a przeszkody wykrywane z odległości. Możliwość odbioru wrażeń wzrokowych pozwala na pełniejsze obcowanie ze sztuką, zwłaszcza na dostęp do obrazów, fotografii oraz czerpanie z nich wrażeń i emocji, jakie ze sobą niosą. Brak bądź poważne osłabienie wzroku powoduje trudności w poszczególnych obszarach funkcjonowania, takich, jak: orientacja przestrzenna i poruszanie się, poznawanie rzeczywistości oraz zjawisk, rozumienie pojęć, wykonywanie czynności dnia codziennego, sfera emocjonalna, funkcjonowanie społeczne.
Rozwój językowy osoby niewidomej
Rozwój językowy osoby niewidomej od urodzenia przebiega inaczej ze względu na pewne ograniczenia poznawcze, jakim ona podlega. Najważniejsze z nich wynika z faktu, że osoba niewidoma ma znacznie mniejsze możliwości obserwowania otaczającego ją świata, gdyż percepcja ogranicza się w zasadzie do dwóch rodzajów doświadczeń sensorycznych: dotykowych i słuchowych. Natomiast doświadczenia wzrokowe są dla nich niedostępne. Dlatego też doświadczenia dotykowe i słuchowe, które u osób widzących są niejako tylko uzupełnieniem poznawania, u osób niewidomych stają się głównym sposobem kształtowania się pojęć, jak również drogą do opanowania języka ojczystego. Wiąże się to z koniecznością bezpośredniego kontaktu z poznawanymi obiektami oraz brak możliwości wyrobienia sobie poglądu o ich kształcie, fakturze, rozmiarach, ruchach w przestrzeni bez pomocy osób widzących.
W dalszej kolejności pociąga to za sobą problemy z takimi pojęciami jak perspektywa, przybliżanie się i oddalanie, rozszerzanie się i kurczenie, i wreszcie, kolor. Osobnego wysiłku wymaga także przyswojenie istoty pojęć związanych z dwuwymiarową reprezentacją obiektów trójwymiarowych, a więc ich rysunków, obrazów czy fotografii.
Ponadto u dzieci niewidomych pierwszoplanową role odgrywają doświadczenia związane z fakturą i twardością (gęstością) dotykanych przedmiotów, a dopiero dalszą doświadczenia związane z ich kształtem. Dlatego cały proces poznawczy ulega pewnemu opóźnieniu. Mimo tego doświadczenia haptyczne ( dotykowe) i słuchowe tworzą potencjał poznawczy osób niewidomych, który pozwala im kształtować pojęcia i struktury przestrzenne bez udziału wzroku. Co dla nas najważniejsze, tego rodzaju doświadczenia pozawzrokowe stanowią skuteczną podstawę przyswajania języka.
Nauczyciel nieprzygotowany do pracy z niewidomym uczniem reaguje na ogół dużym zdumieniem, kiedy dowiaduje się o różnego rodzaju lukach w wiedzy o świecie, jakie stwierdzić można u niewidomych od urodzenia dzieci, a nawet u dorosłych. Świadczyć o tym mogą wypowiedzi i pytania niewidomych uczniów jakie usłyszeć można przy różnych okazjach:
· Jakiego koloru jest wiatr?
· Czy kamień wygląda tak samo jak wtedy, gdy się go dotyka?
· Już wiem jak ryby pływają, ale jak one chodzą?
· Jak to możliwe, że widzisz wielką górę przez małe okno?
· Jeśli widzisz mnie przez zamknięte okno, to dlaczego mówisz, że nie widzisz mnie przez ścianę?
· Byłam przekonana, że samoloty machają skrzydłami, kiedy lecą (wypowiedź dorosłej osoby niewidomej).
Nauczanie języka obcego stwarza wyjątkową okazje do stwierdzenia istnienia takich luk w wiedzy o świecie. Zanim bowiem wprowadzimy nowe słowo, warto sprawdzić, czy uczeń rozumie kryjące się za nim pojęcie. Często okazuje się, że pojęcie takie trzeba wyjaśnić – i takie właśnie przypadki stanowią doskonałą okazje do przygotowania niezmiernie ciekawej i ważnej dla niewidomego ucznia lekcji.
Podstawowa wiedza dotycząca różnych rodzajów dysfunkcji wzroku uosób klasyfikowanych jako słabowidzące jest szczególnie ważna dla przygotowania lub doboru odpowiednich pomocy dydaktycznych czy też do stworzenia optymalnych warunków do pracy. Uczeń z albinizmem i towarzyszącą mu fotofobią lepiej funkcjonuje z dala od ostrego źródła światła, choć intuicja podpowiada, że najlepszym miejscem dla słabowidzącego ucznia byłby dobrze oświetlony stolik w pobliżu okna. Podobnie mylące bywa założenie, że dla wszystkich uczniów słabowidzących najlepszą adaptacją będzie tekst w powiększonym druku. W większości wypadków tak jest rzeczywiście, ale często wystarcza po prostu dobre oświetlenie i wyraźny kontrast. W przypadku tak zwanego widzenia tunelowego powiększanie tekstu przynosi odwrotny do zamierzonego skutek. Zamiast pomagać utrudnia ono czytanie, gdyż wydatnie zmniejsza ilość tekstu mieszczącego się w mocno ograniczonym polu widzenia osoby z taką właśnie dysfunkcją wzroku.
Metody nauczania języka osoby niewidomej
1. Alfabet Braile'a
Posługiwanie się przez niewidomych uczniów pismem brajla stanowi chyba największą przeszkodę i przedmiot obaw nauczycieli w szkołach. Wiążą się one z zagadnieniem wspólnego nauczania uczniów widzących i niewidomych. Tymczasem brajl, przy współczesnych możliwościach technicznych, stanowi problem chyba najłatwiejszy do rozwiązania. W środowisku osób niewidomych zwykłe pismo drukowane nazywa się pismem czarnodrukowym, dla odróżnienia go od brajla. Brajl nie jest jakimś „specjalnym językiem”. To po prostu alfabet, w którym poszczególne litery to różne kombinacje wyczuwalnych dotykiem punktów wybranych spośród tak zwanego sześciopunktu.
Warto więc zadać sobie trud zapoznania się z tym specyficznym alfabetem. Umożliwi to jednakowe traktowanie uczniów widzących i niewidomych – sprawdzanie ich prac czy przekazywanie im krótkich, pisemnych komentarzy dotyczących popełnionych błędów lub szczególnie udanych zadań. Do wykonania brajlowskiej adaptacji dłuższych tekstów należy oczywiście wykorzystać przeznaczony do tego sprzęt elektroniczny. Wykorzystanie go natomiast do przygotowania popularnych „rozsypanek” wyrazowych mija się z celem. Znacznie szybciej można je wykonać za pomocą zwykłej maszyny brajlowskiej.
2. Pomoce techniczne w adaptacji tekstów i grafiki
Nauczyciel pragnący przygotować adaptacje przewidzianego na lekcje języka materiału skazany jest najczęściej na samego siebie. Jeśli zna brajla, może sam przepisać tekst na maszynie brajlowskiej. Może też posłużyć się komputerem i specjalistycznym sprzętem, dzięki czemu przygotowana adaptacja będzie mogła być wydrukowana w brajlu w większej ilości egzemplarzy lub powielona później dla innej grupy niewidomych studentów. Potrzebne na lekcję języka materiały tekstowe można przygotować ( w zależności od potrzeb ucznia czy studenta) w jednej z trzech wersji:
· Tekst w brajlu
· Tekst w powiększonym druku
· Tekst w wersji elektronicznej.
· Dodatkową, ważną pomocą będzie nagranie całego tekstu na kasecie lub płycie CD.
Adaptacja ilustracji (grafiki dotykowej) stwarza znacznie więcej problemów niż adaptacja tekstu. Oprócz opracowania dobrego projektu potrzebny jest dodatkowy sprzęt. Pamiętać należy również o ogromnym stopniu trudności jaki dla osoby niewidomej stanowić może dwuwymiarowe przedstawienie trójwymiarowych przedmiotów, a także graficzne przedstawienie relacji przestrzennych pomiędzy różnymi obiektami. Dlatego też do adaptacji grafiki należy podchodzić ze szczególną ostrożnością. Warto znać techniczne możliwości wykonania grafiki dotykowej po to, aby móc wykorzystać ją tam, gdzie będzie pomocą lub dodatkową atrakcją.
Możliwość tworzenia rysunków wypukłych mają niektóre drukarki brajlowskie. Proces ich sporządzania przebiega w sposób opisany wyżej. Zamiast nanoszenia projektu na papier pęczniejący, wysyłamy gotowy plik graficzny do brajlowskiej drukarki, która dziurkuje papier brajlowski tworząc na odwrocie wyczuwalny dotykiem rysunek.
Wypukły rysunek można też wykonać odręcznie wykorzystując do tego celu mikrorowkowaną folię i specjalną, gumową podkładkę. Linie narysowane na takiej folii rysikiem lub zwykłym (najlepiej wypisanym) długopisem, tworzą wypukły rysunek, wyczuwalny bez konieczności odwracania arkusza folii. Jest to lubiany przez niewidomych uczniów, najbardziej popularny sposób wykonywania prostych, dotykowych ilustracji, możliwy do wykorzystania podczas zajęć lub wtedy, gdy nauczyciel nie ma dostępu do specjalistycznego sprzętu.
3. Zasady adaptacji materiałów dydaktycznych dla osób niewidomych
To, że drukowana wersja podręczników do nauki języków jest niedostępna dla niewidomych użytkowników, nie wymaga komentarza. Adaptacji (dostosowania do formatu, jakim mogą posługiwać się niewidomi użytkownicy) wymagają jednak nie tylko ilustracje. Niejednokrotnie adaptacji należy poddać układ całej strony. Dzięki tekstowi rozmieszczonemu w dwóch kolumnach, w którym - oprócz ilustracji - umieszczone są różne tabelki i ramki wyróżniające ważne fragmenty czy uwagi, strona staje się przejrzysta dla osób widzących.
Zwykłe zeskanowanie takiej strony jest na ogół mało przydatne dla osoby niewidomej, ponieważ jest ona przyzwyczajona do jednokierunkowego tylko odczytywania tekstu (kolejne linijki tekstu czytane od lewej do prawej strony). Należy również pamiętać, że osoba niewidoma pozbawiona jest możliwości jednoczesnego oglądu całej strony. Wprawny brajlista może wprawdzie „rozejrzeć się” w tekście, omiatając go dłońmi, ale w ten sposób odnajdzie tylko przypadkowe, wyrwane z kontekstu wyrazy, gdyż za każdym razem ma bowiem kontakt tylko z jedną literą wyczuwaną opuszkiem czytającego palca. Adaptacja tabel wymaga rozpisania ich w taki sposób, aby całą ich zawartość można było odczytać w układzie poziomym. Oznacza to konieczność rozbicia jej na poszczególne „podtabele” – kolejne rzędy lub kolumny.
Dużym utrudnieniem dla dokonującego adaptacji są wstawki drukowane imitacją pisma odręcznego (listy, notatki) oraz różnego rodzaju „złote myśli” i podkreślenia wpisane do książki przez niefrasobliwych czytelników widzących. Takie fragmenty tekstu wymagają najczęściej po prostu ponownego przepisania.
Nieco inny problem stanowią odniesienia do reguł gramatycznych i wyjaśnień rozmieszczonych w różnych fragmentach podręcznika. Podanie numeru strony, na której znaleźć można dodatkowe informacje, w zupełności wystarcza osobie widzącej do odnalezienia potrzebnych uwag. W przypadku osoby niewidomej pierwszym problemem będzie to, że numeracja stron w podręczniku brajlowskim jest całkowicie różna od tej zastosowanej w tym czarnodrukowym. Brajl zajmuje bowiem o wiele więcej miejsca. W tekstach zawierających kolumny pisane drobnym drukiem różnice mogą dochodzić do kilkakrotnie większej objętości wersji brajlowskiej. Co ważne - wielkość czcionki brajlowskiej odpowiada mniej więcej wielkości 26 czcionki Arial. Łatwo więc wyobrazić sobie, że poszukiwane odniesienia, na przykład do strony 123 w podręczniku czarnodrukowym, w wersji brajlowskiej znajdą się w zupełnie innym tomie podręcznika. W takich sytuacjach dokonujący adaptacji musi zadecydować, czy potrzebną notatkę umieścić na stronie, na której był do niej odnośnik, czy też stworzyć dodatkowy tom podręcznika z wszystkimi uwagami i notatkami uzupełniającymi, gdzie będą one stosunkowo łatwe do odnalezienia.
Osobnym problemem, jaki rozwiązać musi osoba przygotowująca adaptację, jest numeracja stron. W grupach, w których wszyscy korzystają z wersji brajlowskiej, polecenie „Proszę otworzyć podręczniki na stronie 47” pozwoli wszystkim uczestnikom kursu szybko odnaleźć ten sam fragment. W grupach mieszanych nauczyciel a także uczeń–brajlista powinni wiedzieć, którym stronom podręcznika czarnodrukowego odpowiadają kolejne strony w wersji brajlowskiei. Dlatego właśnie, choć jest to czasochłonne, warto umieścić na stronach brajlowskich odpowiadający im numer książki drukowanej zwykłym drukiem.
Biorąc pod uwagę wielkość czcionki brajlowskiej, trzeba zaznaczyć, że odnośnik do numeru strony czarnodrukowej pojawi się na pewno na kilku kolejnych stronach wersji brajlowskiej.
Jak wspomnieliśmy wcześniej, jednym z możliwych sposobów adaptacji rysunków jest grafika dotykowa. Bardzo przydatna i skuteczna w przypadku osób przygotowanych do korzystania z niej, może okazać się wielkim rozczarowaniem i powodem frustracji dla osób nieprzygotowanych. Jeśli dokonujący adaptacji zdecyduje, że najbardziej odpowiednią formą będzie grafika dotykowa, musi pamiętać o tym, że nie może to być po prostu dokładna kopia rysunku powielona w wersji wypukłej, wykonana za pomocą jednej z opisanych wcześniej technik. Jako przykład niech posłuży poniższy rysunek stanowiący bazę dla ćwiczenia polegającego na poprawie niewłaściwego opisu rysunku. Po przyjrzeniu się załączonej niżej ilustracji i zapoznaniu się z ćwiczeniem okazuje się, że większość elementów w ogóle nie jest potrzebna do rozwiązania ćwiczenia, czyli stwierdzenia, na którym z mebli leżą duża, średnia i mała książka, które ze zwierząt (kot, mysz, pies) jest największe, a które najmniejsze oraz w jaki sposób piłki – nożna, tenisowa i do koszykówki - różnią się wielkością.
4. Nauka pisowni
Wbrew pozorom techniki stosowane w nauczaniu pisowni (odwzorowywanie, podpisywanie i dyktanda), a także gry i zabawy służące utrwaleniu pisowni mają zastosowanie nie tylkhugvo w nauczaniu dzieci niewidomych. Wszystkie osoby niewidome są w znacznie gorszej sytuacji niż osoby widzące, które co chwilę, spoglądając przypadkowo na plakaty, ogłoszenia, reklamy etc. mają możliwość przypominania sobie poprawnej pisowni.
Jednakże wszystkie te gry można dostosować do pracy z niewidomymi uczniami. Z innych, wypróbowanych z uczniami niewidomymi chciałbym polecić „Word puzzle”:
Potrzebne materiały:
-Dotykowy diagram o dowolnej liczbie kratek np. 6x8 z wpisanymi w kratki pojedynczymi literami
-Zestaw samoprzylepnych naklejek z literami alfabetu i nadrukiem brajlowskim
-Kartka z kilkoma rzędami wypukłych linii zrobionych np. za pomocą maszyny brajlowskiej (ciągi litery c)
Zabawa polega na wybieraniu kolejnych liter w diagramie, po którym uczeń „porusza się zgodnie z instrukcjami i wykleja na kartce wzdłuż wypukłej linii kolejne wyłowione z diagramu litery aż do zapisania całego poszukiwanego wyrazu. Odpowiada w ten sposób na początkowe pytanie, np. Jakie to zwierzę?” albo „Jakie to miasto?” etc.
Sytuacja osoby niewidomej
Nowe technologie, stosowane w elektronicznym sprzęcie dla ludzi niewidomych, sprawiają, że brak wzroku nie jest przeszkodą w komunikacji z osobami widzącymi i dostępie do tekstów czarnodrukowych. Pomoce elektroniczne, oparte na kompensacyjnej roli zmysłów, umożliwiły samodzielny i niezależny dostęp do słowa pisanego. Nowoczesna elektronika stworzyła technologie, umożliwiające powstanie i rozwój urządzeń, ułatwiających osobom niewidomym czytanie i pisanie przy wykorzystaniu pisma Braille’a. Wśród nich są: drukarki, monitory i notatniki brajlowskie. Powstają coraz doskonalsze urządzenia, ułatwiające dostęp nie tylko do tekstu, ale także grafiki dotykowej dla osób pozbawionych wzroku. Wśród najpopularniejszych, używanych przez ludzi z dysfunkcją wzroku, znajdują się urządzenia mówiące. Mowa syntetyczna wraz ze specjalnymi programami odczytu ekranu ułatwiła i przyspieszyła sposób pozyskiwania informacji przez niewidomych i słabowidzących. Dzięki tym rozwiązaniom mogą oni sprawnie posługiwać się komputerem, samodzielnie czytać dowolne teksty oraz korzystać z Internetu, a za pośrednictwem poczty elektronicznej korespondować z innymi ludźmi.
Umiejętność dobrej orientacji w przestrzeni i lokomocji, aktywność w poznawaniu rzeczywistości, opanowanie czynności samoobsługowych oraz posługiwanie się pismem Braille’a są elementarnymi składnikami, pozwalającymi uzyskać osobie niewidomej niezależność. Utrzymanie równowagi pomiędzy zależnością a niezależnością od innych ludzi, jest warunkiem dobrego przystosowania psychicznego, społecznego i zawodowego osoby niepełnosprawnej.
Pismo Brailla jest niezwykle ważne dla osób niewidzących. Dzięki niemu mają oni szansę uczestniczenia w życiu społecznym, kształcenia się itp.
OdpowiedzUsuńhttps://www.reklamaigadzety.pl/k85,szyldy-tablice-i-tabliczki-tabliczki-dla-niewidomych.html